Straatmuzen
Verkiesen doet verliesen
“Verkiesen doet verliesen een gherustigh leven” was de lijfspreuk van Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-1590). Hij overleed in oktober 1590, meer dan 430 jaar geleden. Zijn graf is nog altijd te vinden in de Sint Janskerk van Gouda.
De eerste helft van de spreuk, “Verkiesen doet verliesen”, wordt altijd met Coornherts eigen leven in verband gebracht. “Dirck koos voor Cornelia en verloor zijn erfdeel.”
Toen hij 17 was, trouwde hij tegen de zin van zijn ouders met een vrouw van 30, Cornelia Simonsdochter. Vader en moeder Coornhert vonden dat een slecht idee, vooral omdat ze zelf redelijk bemiddeld waren en Cornelia's familie niet. Dirck werd onterfd en verloor zijn aandeel in het familiekapitaal door zijn keus voor Cornelia. Dat is de praktische aanleiding voor de spreuk. Maar de strekking van de hele tekst gaat nog een stapje verder.
Coornhert heeft allerlei beroepen gehad. Hij was conciërge op een kasteel in Vianen, graveur, notaris, secretaris van de Staten van Holland. In veel opzichten was hij autodidact; naar een Latijnse school of universiteit is hij nooit geweest. Zijn ideeën heeft hij in zelfstudie ontwikkeld. Hij leefde in het begin van de Tachtigjarige Oorlog tussen de vechtende partijen van katholieken en calvinisten, Spanjaarden en Nederlanders. “Mag iedereen dan geloven wat hij zelf wil?”
Hij weigerde partij te kiezen als hij daarvoor anderen moest verketteren. In plaats daarvan ontwikkelde hij het denkbeeld van absolute gewetensvrijheid en onderlinge tolerantie. Toen iemand hem eens vroeg: “Mag iedereen dan geloven wat hij zelf wil?”, antwoordde Coornhert: “Ja natuurlijk, want anders moet je geloven wat een ander wil!”. Hij was ook verdraagzaam tegenover joden en atheïsten, wat in zijn tijd uitzonderlijk was.
Coornhert was een optimist. Hij geloofde dat ieder mens op aarde, met hulp van God en met inspanning van eigen krachten, een volmaakt leven kan bereiken. Als grondregel om je aan te houden koos hij de zogenaamde Gouden Regel, die hij ook wel de Wet van de Natuur noemde: Behandel iedereen zoals je zelf graag behandeld zou willen worden.
“Keuzes maken kan het einde van je rust betekenen.”
Dat was voor Coornhert de essentie van het leven: proberen met elkaar een samenleving te maken waarin iedereen zijn beste krachten kan ontplooien en anderen tot hun recht laat komen. Dat betekent keuzes maken, voor je medemens, en dat betekent soms ook dat je iets moet opgeven van je eigen rust en gemak. Dat is de diepere betekenis van de spreuk. Kiezen doet je wel eens de rust van je leven verliezen, maar je krijgt er een leven in verantwoordelijkheid voor terug.
Dr. Arie Gelderblom is verbonden aan de Utrechtse Faculteit Letteren en groot Coornhertkenner. Van zijn hand zijn onder meer: ‘Nieuwe stof in neerlandsch’; Een karakteristiek van Coornherts proza (1989) en ‘Weet of rust’; Proza van Coornhert (1993). Hij is co-hoofdredacteur van de, in 2004 te verschijnen, zevendelige Nederlandse literatuurgeschiedenis.